GŁOS MAJĄ KRONIKI czyli Sąsiadecka legenda i rzeczywistość część 2
Gród Sutiejsk jest dwukrotnie wzmiankowany w ruskich latopisach. Pierwszą wzmiankę zawiera „Pouczenie k Dietiam Włodzimierza Monomacha” z 1096r. Podaje on pod 1076r., że pojechał ” na Sutiejsku mira tworit z Lachami”. Był więc Sutiejsk miejscem układów polsko-ruskich. Oto co na ten temat mówi doc. Z. Wartołowska: ” Układy na grodzie w Sutiejsku dały w wyniku księciu polskiemu Bolesławowi Śmiałemu pomoc zbrojną książąt ruskich w wyprawie przeciwko cesarzowi Henrykowi IV. Należy przyjąć, że synowie książąt ruskich Światopełka i Wsiewłoda zostali wysłani do pogranicznego grodu aby zawrzeć układ dogodny dla Polski. Zarówno to jak i ogólna sytuacja stosunków na Rusi oraz czynny udział Bolesława Śmiałego w r.1069 w walkach o tron kijowski przemawiają za przynależnością w tym czasie grodu Sutiejska do Polski. Datowanie założenia grodu należy jednak przesunąć wstecz. W r.981 Włodzimierz Wielki zajął Czerwień i inne grody prawdopodobnie do tych ” innych grodów” trzeba zaliczyć te grody, które znajdowały się w południowo-wschodniej i ewentualnie w północno-wschodniej części Wyżyny Lubelskiej. Nie przekroczył on prawdopodobnie doliny Wieprza.
Włodzimierz Wielki nie może być zatem brany pod uwagę jako założyciel Sutiejska. Bolesław Chrobry w wyniku wyprawy na Kijów w 1018r. przyłączył Grody Czerwieńskie do polski i oparł jej granicę o Bug, nie miał więc potrzeby wznoszenia grodu Sutiejska. Mieszko II również nie wzniósł tego grodu skoro, posiadając Grody Czerwieńskie po Bug, nie mógł ich obronić”.
Kto więc wzniósł gród Sutiejsk?
W roku 1031 Jarosław Mądry zajął Grody Czerwieńskie i pozostawał we wrogich stosunkach z Polską aż do 1039r. kiedy to Kazimierz Odnowiciel zawarł związek małżeński z siostrą Jarosława, Dobrogniewą. Właśnie Jarosławowi Mądremu przypisywać należy założenie grodu na pograniczu polsko-ruskim, zabezpieczającego granicę. Pozostawał Sutiejsk prawdopodobnie w rękach ruskich do czasu wyprawy kijowskie Bolesława Śmiałego w 1069r. kiedy to król zapewne zdobył i zatrzymał gród Sutiejsk, skoro w 1076r. był on miejscem układów polsko-ruskich.
Tak więc gród Sutiejsk wzniesiony w latach 1031-1039 przez Jarosława Mądrego należał do Rusi około 34 lata, a od 1069r. przeszedł w ręce polskie.
Na dalsze losy grodu Sutiejska rzuca światło druga wzmianka latopisu ruskiego umieszczona pod r.1097, która wiąże dzieje tego grodu z osobą księcia włodzimierskiego Dawida Igorowicza. „Dawid zaim Sutesku, Czerweń, pride w nezapu i zaia Włodimerie”– podaje kronika.
Badania archeologiczne potwierdziły kronikarski zapis. Podczas prac wykopaliskowych na grodzisku znaleziono pięć ołowianych pieczęci z napisami greckimi, który w tłumaczeniu brzmi: „Panie przyjdź z pomocą Twojemu słudze Dawidowi Archontowi Rosji”. Pieczęcie te wiązać należy zosobą Dawida Igorowicza i datuje się je na XI / XII w.
O tym niezwykłej wagi odkryciu tak pisze doc. Wartołowska: „Prawdopodobnie należy wnosić,że tytuł archonta używano dla określenia księcia uznanego przez Bizancjum za udzielnego a więc takim też był zapewne Dawid Igorowicz książe Włodzimierski. Na gród Sutiejsk zapewne dostały się te pieczęcie w okresie, kiedy wygnany z Księstwa Włodzimierskiego przebywał Dawid w Polsce i przygotowywał się do odebrania swojej dzielnicy Światopełkowi,wysyłając na Sutiejsk ważne pisma,które opatrywał pieczęciami, aby nie było wątpliwości, że od niego pochodzą.W Stiejsku więc ogniskowały się wówczas zabiegi dyplomatyczne.”*)
W świetle drugiej wzmianki latopisu gród Sutiejsk w r.1097 należał do Księstwa Włodzimierskiego i od tej chwili nie występuje już w źródłach ruskich.
Sutiejsk leżał na szlaku handlowym wzmiankowanym już w X w.,przebiegającym z Pragi przez Kraków,Wiślicę,Brody (Szczebrzeszyn), Czerwień,Włodzimierz Wołyński do Kijowa.
Pomimo, że źródła pisane nie wspominają o Sutiejsku przypuszczać należy, że dalsze kontakty handlowe i polityczne odbywały się na szlaku, na którym leżał gród od czasów Bolesława Krzywoustego pozostający zapewne w polskich rękach do końca XII w.
Czy to, że Sutiejsk nie występuje od XI w. w źródłach ruskich i polskich oznaczać może upadek znaczenia grodu?
Odpowiedź na to pytanie dały niespodziewanie arabskie źródła pisane w połowie XII w.(1154r.).
Tzw.Księga Rogera al Idrisie’ego wśród wymienionych na Wołyniu miast ruskich podaje S’skh, którą wybitny uczony prof.T.Lewicki odczytał jako Sut’aska albo Sut’eska identyfikując ją z Sutiejskiem.
„Fakt, że gród ten był znany kupcom arabskim, potwierdza dane źródeł pisanych z Xw. o handlowym charakterze szlaku, na którym leżał Sutiejsk, natomiast wymienienie go jako miasta zwraca uwagę na rozwój gospodarczy i społeczny grodu wzniesionego wyłącznie dla celów militarnych, dla obrony granic państwa.”
Podczas prac wykopaliskowych w Sąsiadce nie ujawniono faktów archeologicznych datowanych na wiek XIII, nie występuje też już Sutiejsk w źródłach pisanych. Fakt ten łączyć należy z wyprawą w 1205 r. Romana księcia włodzimierskiego przeciwko książętom polskim -Leszkowi i Konradowi. Zapewne wtedy Roman zniszczył gród Sutiejsk, który już nigdy nie został odbudowany.
Dlaczego? W początkach XIII w. granica polsko-ruska przesunięta została na wschód, stracił swoje znaczenie szlak handlowy na którym leżał Sutiejsk. Nie było więc potrzeby odbudowania grodu.
Takie były dzieje Sutiejska odtworzone na podstawie nielicznych wzmianek źródłowych, historii stosunków polsko-ruskich i wyniku badań archeologicznych.
Nie przypuszczał nigdy sędziwy Michał Gorgol, że ziemia, którą z dawna uprawiał kryje historię jego wsi. Gorgolową ziemię położoną na stoku wzniesień Roztocza Lwowsko-Tomaszowskiego ludzie zwykli nazywać „zamczyskiem” lub „wałami”. Nie wiedział gospodarz od jak dawna trwały w wiejskiej tradycji te dziwne nazwy. Może mógłby powiedzieć coś na ten temat ojciec i dziad. On nie zastanawiał się nigdy, co ma wspólnego jego ziemia z jakimś tam zamkiem.
Część ziemi rozciągająca się na górującej nad wsią wyniosłości przybrała jakieś dziwaczne kształty,ale żadnych śladów po jakiejkolwiek murowanej budowli nikt tu nie odkrył a szkoda, bo przydałby się Gorgolowi każdy kawałek cegły.
Z „wałami” rzecz miała się już inaczej. Wyniosłość na gorgolowym polu posiadała jakieś dziwne chyba nie przez przyrodę utworzone „wały” otaczające koliste zagłębienie.
Spoglądał często gospodarz na ten skrawek pola z żalem, bo to zmarnowana ziemia; ani jej zaorać ani nic zasiać. Pasły się więc na obrośniętych trawą „wałach” krowy, kozy, a za wałami na niewielkim placyku w piłkę grały dzieci. Ludność przechowywała tradycję o istnieniu tam niegdyś studni i opowiadała, że kamień rzucony w nią leciał podobno bardzo długo zanim osiągnął dno. Starsi zaglądali na „wały” przeważnie w niedzielę, aby posiedzieć na trawie, porozmawiać i rzucić okiem na całą okolicę- dolinę rzeki Por i stoki Roztocza. Piękny był to widok
Dzięki odkrytym faktom archeologicznym oraz źródłom pisanym udało się odtworzyć historię Sutiejska-grodu, który istniał przez 170 lat, w tym przez około 64 lata należał do Rusi a przez ok. 106 lat do Polski.
Wieść o sąsiadeckich odkryciach poszła w świat. Sąsiadkę odwiedziło wielu wybitnych uczonych, a wśród nich prof. A. Arcichowski z ZSRR i J.Filip z Czechosłowacji.
Badania archeologiczne prowadzone w Sąsiadce przyczyniły się do lepszego poznania historii, kultury materialnej pogranicza polsko-ruskiego oraz pozwoliły ustalić elementy tak kultury wschodniej jak i zachodniej świadczące o bogatych kontaktach łączących te ziemie z Rusią i Zachodem. Doniosłą rolę odegrał tu Sutiejsk jako ważny ośrodek życia gospodarczego i politycznego. CEZAR DWERNICKI
